Wel of niet terugkeren: de drijfveren en obstakels van de migrant

Wat trekt iemand over de streep om gehoor te geven aan een terugkeerbesluit en mee te werken aan vertrek uit Nederland? Dat is een vraag die relevanter lijkt dan ooit. Om zelfstandig vertrek te stimuleren, investeert de Europese Unie flink in terugkeerbegeleiding en ondersteuning via het European Union Reintegration Programme (zie het artikel elders in deze VreemdelingenVisie). Naast een vliegticket en reisdocumenten krijgen terugkeerders daarbij hulp om hun leven in het land van herkomst op de rails te zetten. Denk aan coachingsgesprekken, training of hulp om een eigen bedrijf te beginnen.

Om na te gaan wat de invloed is van begeleiding en ondersteuning, zette Ravenna Sohst samen met Hanne Beirens en Camille LeCoz, respectievelijk de oude en nieuwe directeur van het MPI, een onderzoek op. Zo analyseerden ze de terugkeercijfers van DTenV over de periode 2017-2023. Op meer dan 117.000 afgeronde dossiers lieten ze statistische software los om uitspraken te kunnen doen over de rol en context van zelfstandige terugkeer en relevante factoren, zoals de mate van bilaterale samenwerking bij gedwongen terugkeer. Ook interviewden ze een scala aan beleidsmakers en uitvoerders op het gebied van terugkeer en herintegratie. Verder sprak Sohst zestien migranten uit Nigeria en Irak die zelfstandig zijn vertrokken naar hun land met herintegratieondersteuning. 

Scharnierpunt

Ze vertelt dat bewust is gekozen voor deze landen om zoveel mogelijk factoren aan het licht te brengen. ‘Nigeria en Irak lopen sterk uiteen als het gaat om het type migranten, de context en de mate van samenwerking bij het afgeven van reisdocumenten, ook bij gedwongen vertrek.’ Sohst wist contact te leggen met de migranten via de Internationale Organisatie voor Migratie (IOM) en ngo’s, zoals VluchtelingenWerk Nederland en GoedWerk. Via Frontex benaderde ze IRARA Nigeria.

Alle migranten noemden de keus om terug te keren een ‘scharnierpunt’ in hun leven, die ze onder aanzienlijke beperkingen en soms onder druk van een dreigende uitzetting hebben gemaakt. Van persoon tot persoon liep de motivatie om terug te gaan sterk uiteen. ‘Denk aan familie, de druk om geld in te brengen en de veiligheid en condities in het land. Ook maakte het uit hoeveel moeite en middelen er nodig waren om naar Europa te gaan.’

Uiteindelijk gaf bij geen van de migranten de herintegratie-ondersteuning de doorslag bij hun vertrek: andere aspecten waren belangrijker. ‘Dat neemt niet weg dat mensen blij waren met de hulp die hun is geboden, vooral om te voorzien in dringende behoeften meteen na terugkomst in hun thuisland. Ook weten we dat herintegratie-ondersteuning de samenwerking met de overheden in de landen van herkomst kan verbeteren. En het biedt counselors een goed aanknopingspunt om in gesprek te gaan, mensen gerust te stellen en terugkeer in een meer positief daglicht te plaatsen.’ 

Counseling op maat

Ook de rol van ‘counseling’, oftewel gespreksvoering, is onderzocht. Daarbij worden vier soorten onderscheiden. Sohst: ‘We spreken van ‘legal counseling’ wanneer de gevolgen van een afwijzing van een verblijfs- of asielaanvraag worden uitgelegd. Een besluit wordt daarmee beter geaccepteerd. Bij ‘return counseling’ is het doel de migrant te laten inzien dat het beter is terug te keren, terwijl ‘predeparture counselling’ gericht is op praktische zaken rondom het vertrek en de herintegratie. ‘Case resolution’ gaat over situaties waarin een migrant al jarenlang buiten zicht van de overheid leeft en op den duur in problemen raakt.’

In Nederland zijn er veel actoren op het gebied van counseling: van VluchtelingenWerk Nederland tot DTenV, IOM en allerlei ngo’s. 'Een goede zaak', aldus Sohst. ‘Counseling blijkt het meest effectief als die aansluit bij de verschillende profielen van migranten. Wel is het belangrijk dat migranten weten met wie ze te maken hebben, en in hoeverre informatie wordt gedeeld met de overheid. Ook kunnen actoren de boodschap die ze geven beter afstemmen.’ 

In alle gevallen geldt: vertrouwen opbouwen is cruciaal, blijkt uit het onderzoek. Het helpt als een counselor de taal spreekt van het land of de cultuur goed kent. Hetzelfde geldt als een migrant kan praten met iemand die teruggekeerd is. Een andere aanbeveling uit het onderzoek is om de familie in het land van herkomst te betrekken. In bredere zin is het belangrijk stigma’s rond terugkeer te verminderen en zo vroeg mogelijk te zorgen voor juridische duidelijkheid. Dit maakt effectieve counseling en tijdige besluitvorming over terugkeer mogelijk. 

Vervolgonderzoek

Ideeën voor vervolgonderzoek zijn er volop. Bijvoorbeeld om te onderzoeken welke dreiging uitgaat van de mogelijkheid van gedwongen vertrek, en in hoeverre dit migranten doet besluiten om zelfstandig te vertrekken. Ook kan meer aandacht worden besteed aan degenen die zonder overheidsondersteuning teruggaan naar hun land van herkomst, of hooguit een vliegticket krijgen. Sohst: ‘Dit is een relatief kleine groep, maar die kan wel helpen meer inzicht te krijgen in de factoren die een rol spelen bij de besluitvorming.’

De publicatie van het onderzoek ‘Besluitvorming over terugkeer onder vreemdelingen die Nederland moeten verlaten’ van het MPI verschijnt dit voorjaar.